2-4. Ali tähsili kim maliyyäläşdirir?

Ali tähsil sisteminin maliyyäläşdirilmäsi yalnız ABŞ-ı deyil, eyni zamanda bir çox demokratik ölkäläri maraqlandırır. Geniş mänada ali tähsil cämiyyätä böyük xeyrlär gätirir. Mägär bu ali tähsilä lazım olan maliyyänin tamamilä dövlät büdcäsindän ayrılmasına säbäb ola bilärmi? Bäs täläbälär? Ali tähsil almaqla onlar cämiyyätdä müäyyän üstünlüklär äldä edirlär. Mägär buna görä täläbälär vä onların ailäläri ali mäktäbläri maliyyäläşdirmämälidirlär? Cämiyyätdä fäaliyyät göstärän bir çox täşkilatlar vä müässisälärin hal hazırkı vä gäläcäkdäki väziyyätläri ali tähsilin säviyyäsindän bir-başa asılıdır. Mähz buna görä bu müxtälif qurumlar ali tähsil müässisälärinin maliyyä ehtiyaclarının böyük hissäsini tämin etmälidirlärmi?

Müxtälif ölkälärdä bu sualların cavabları da müxtälifdir. Mäsälän, Yaponiyada ali tähsilin sisteminin maliyyä täläbatının böyük hissäsini täläbälär vä onların ailäläri öz üzärlärinä götürmüşlär. Aparılmış sosioloji tädqiqatların birinin näticäsinä görä, yaponlar gälirlärinin 1/3-ni öz uşaqlarının tähsilinä yönäldirlär. Mähz buna görä Yaponiyada ali mäktäblärin illik büdcälärinin böyük bir hissäsini täläbädän oxumaq haqqı kimi alınan maliyyä vasitäsi doldurur. Yapon täläbälärinin 85%-nin tähsil aldıqları özäl ali mäktäblärin büdcälärinin 67%-i täläbälärdän alınan tähsil haqqı ilä doldurulur.

Skandinaviya ölkälärindä, Almaniyada vä Fransada, äksinä ali mäktäb büdcäsinin böyük bir hissäsi dövlät büdcäsindän ayırmalarla doldurulur. Bu ölkälärdä täläbälär ya tähsil haqqı vermirlär vä ya simvolik miqdarda tähsil haqqı ödäyirlär. Mäsälän, fransız universitetlärinin büdcäsinin 90%-ni dövlät büdcäsindän ayırımlar täşkil edir.

Digär ölkälärdä ali mäktäblärin maliyyäläşdirilmäsinin qarışıq formasından istifadä edilir. Mäsälän, İspaniya unversitetläri öz büdcälärinin 80%-ni dövlätdän aldığı halda, qalan hissä äsasän täläbälärin tähsil haqları äsasında formalaşır. 80-ci illärin ortalarında alman universitetlärinin 70%-i dövlät täräfindän doldurulduğu halda, qalan 30% sänaye, kommersiya vä tibbi müässisä, täşkilatların maliyyä ayırmaları äsasında formalaşır, täläbälär isä tähsil haqqı ödämirdilär.

Ali mäktäblärin maliyyäläşdirilmäsi sahäsindä Avstraliyanın täcrübäsi maraq doğurur. Bu ölkädä ali tähsil 90% dövlät büdcäsindän maliyyäläşdirilir. Bununla yanaşı Avstraliyanın dövlät rähbärläri tähsil sisteminin maliyyäläşdirilmäsindä daha bir neçä üsuldan istifadä edirlär vä ya etmäyi planlaşdırırlar:

• täläbälärin tähsil vä yaşayış minimumlarını tämin edän yarımqrantlar ayırmaq (belä düşünülür ki, qrantın ikinci hissäsi başqa mänbälärdän äldä olunacaq);
• ali mäktäblärä maliyyä vä avadanlıq yardımı edän sänayä qurumlarına güzäştlär etmäk;
• tähsil xärcläri müäyyänläşändän sonra ämäk haqqı miqdarına älaväläri müäyyän etmäk vä s.

ABŞ-da ali tähsil sisteminin maliyyäläşdirilmäsinin müräkkäb forması mövcuddur. ABŞ-da “ali tähsil almaqla müäyyän üstünlüklär äldä etmişlär tähsil haqlarını ödämälidirlär” prinsipi maliyyäläşdirmänin formasını äsasän müäyyän edir. Qeyri-özäl ali mäktäblärin büdcälärinin 20%-i vä özäl ali mäktäblärin büdcälärinin 55%-i täläbädän alınan tähsil haqqıla doldurulur. Qeyri-özäl ali mäktäblärin büdclärinin 70%-i dövlät täräfindän ayrılmış mäqsädli qrantlarla (birbaşa qrantlar, här hansı bir layihäyä ayrılmış qrant, tähsil proqramları üçün ayrılmış qrantlar vä s.) doldurulur. Belä qrantları dövlät özäl ali mäktäblärä dä ayırır. Özäl ali mäktäb büdcälärinin täqribän 20%-ni belä qrantlar täşkil edir. Qeyri-özäl vä özäl ali mäktäb büdcälärinin uyğun olaraq 10% vä 25%-ni özäl sektor ödäyir.

Yazıdakı räqämlär Selest Kolqanın “Demokratik cämiyyätdä ali tähsilin idarä olunması” väsaitindän götürülmüşdür.